طلا از جمله فلزاتی است که از دوران باستان توسط بشر استفاده می‌شود. تاریخ شناسان احتمال داده‌اند که این فلز در ابتدا به شکل ریزه‌های براقی از طلا در کنار رودخانه‌ها یافت شده‌اند و پس از آن توسط انسان مورد استفاده قرار گرفته‌اند. به عقیده دانشمندان تا کنون بیش از 95 هزار تن طلا از پوسته زمین استخراج شده است که این میزان بیش از یک میلینیوم از حجم پوسته زمین را تشکیل می‌دهد. همچنین گفته شده است که حدود یک میلیارد تن طلا در اقیانوس‌ها وجود دارد که امروزه امکان استخراج آن وجود ندارد.

تاریخچه طلا در ایران از ابتدا تا کنون

گیرشمن در کتاب ایران از آغاز تا اسلام ذکر می‌کند که طلا در دوران مادها و در اطراف شهر همدان امروزی استخراج شده است. در کوه‌هایی که توسط قوم ماد برای سکونت انتخاب شده‌اند نیز مقدار زیادی از مس، آهن، طلا، نقره، سرب و زرنیخ یافت شده‌اند که نشان از قدمت تاریخچه طلا در ایران می‌دهد. این گفته توسط ویل دورانت و در کتاب مشرق زمین گاهواره تمدن نقل شده است. کتابی که به شکلی جذاب به مرور تاریخچه تمدن پرداخته و میلیون‌ها نسخه از آن در جهان به فروش رفته است.

استرابون به عنوان یکی از جغرافی‌دانان یونانی نیز نقل می‌کند که در ایران باستان، تمدن‌هایی شکل گرفته‌اند که بر محوریت سنگ‌های معدنی و فلزات کمیاب بوده‌اند. اتفاقی که باعث شده است ایران به شکل امروزی مملوء از انواع گنجینه‌ها باشد. در سال 455 تا 531 هجری در شهر تیسفون، پایتخت ساسانیان نیز محصولات متنوعی همچون طلا، نقره، مروارید، شیشه، آهن، مس، جیوه، مرجان و عنبر یافت شده‌اند. باستان‌ شناسان معتقدند که طلا از هزاره سوم قبل از میلاد مسیح در ایران رواج داشته است.
در طول تاریخ، معادن بسیاری از طلا و نقره در ایران کشف شده‌اند. شاه عباس صفوی نیز به دلیل اینکه مخارج استخراج معادن از درآمد آن بیشتر بوده از این کار ممانعت کرده بودند.

شروع استخراج طلا در ایران و هزینه‌های سنگین آن

در دوره قاجار و دوران صدر اعظمی امیر کبیر، اقداماتی در جهت استخراج معادن صورت گرفت و معدن طلای موته در مجاورت شهر لنجان بهره‌برداری شد. هرچند طلا در ایران به طور طبیعی کم بوده و در برخی از رودخانه‌های کردستان، خراسان و قره داغی نزدیک ارس یافت شده‌اند اما در ارتباط با بهره‌برداری از آن چیز زیادی ذکر نشده است. در این مقاله از گالری طلا آرامه به مرور مختصری از تاریخچه طلا در ایران پرداخته‌ایم. به این منظور لازم است مروری بر صنعت طلاسازی در زمان مادها و هخامنشیان پرداخته و ادوار تاریخی آن را مورد بررسی قرار دهیم. پس اجازه دهید ابتدا به مرور مفهوم طلا در ایران و نام‌های دیگر آن بپردازیم.

طلا در فرهنگ و تمدن ایرانی

طلا یکی از فلزات گرانبها در ایران است که با نام زر نیز شناخته می‌شود. این فلز از دوران کهن تا به امروز به دلیل جلای زیبا و مقاومت زیاد در برابر فرسایش و اکسیداسیون مورد توجه بوده است. بیشترین استفاده از طلا مربوط به زمانی می‌شود که از آن در ساخت سکه‌ها و شمش‌های طلا استفاده شده است. زمانی که طلا به عنوان واحد پولی معتبر و رسمی کشور شناخته می‌شد. کشور ایران از لحاظ جغرافیایی روی کمربند معدنی جهان قرار دارد و از جهات ذخایر فلزات در جهان به عنوان یکی از پرچم‌داران شناخته می‌شود. همین موضوع باعث شده است تا گسترش صنعت فلزکاری طلا در ایران از ابتدای پیدایش تمدن تا کنون مورد توجه قرار بگیرد. این صنعت از ایران به بسیاری دیگر از نقاط جهان از جمله هند، مصر، بابل و جیحون گسترش یافته است.

طلاسازی در دوران مادها و هخامنشیان

دو هزار سال قبل از میلاد ساکنان فلات ایران ساختن جواهرات و زیورالات با دانه و مهره رنگی اغاز کردند. تا اینکه در هزاره اول پیش از میلاد فرهنگ غنی ایران شکل گرفت و تغییر گسترده ای در صنعت جواهرسازی و طلاسازی ایجاد شد. اجساد پیدا شده در این دوره با جواهرات تزیین شدند که این موضوع را اثبات میکند. در دوره مادها از معادن اطراف همدان طلا استخراج میشده است. به علاوه در این دوره هنر فلز کاری مادها و هخامنشیان به دلیل پیوستگی که دارند قابل تفکیک نیست.

در زمان هخامنشی به دلیل اقتصاد پر رونق آن زمان خلق آثار هنری بخصوص هنر فلزکاری بسیار رواج داشت که نمونه ای از این آثار در تخت جمشید و…بدست آمده است. این موضوع که در دوره هخامنشیان برای اولین بار سکه طلا ضرب گردید نباید نادیده گرفت. در این دوره استفاده از سنگ قیمتی و هم چنین جواهرات با طرح ساده متداول بوده است. مجسمه معروف بز بالدار از جمله اسناد تاریخ فرهنگی هنری ایرانیان در گذشته را بیان میکند. در این زمان اقتصاد ایران بر مبنای 2فلز یعنی طلا و نقره بوده است.

عصر ساسانیان و اهمیت طلا در آن زمان

در دوران ساسانیان، طلا به عنوان یکی از هزینه‌های نظامی و جنگی و دستمزد و باج‌ها به صورت زیورآلات مورد استفاده قرار می‌گرفت. با توجه به کمبود منابع موجود در این دوره بیشترین طلای جهان تهیه و جذب شده است. بدین ترتیب تقریباً همه مسیرهای تجارت طلا از قلمرو ساسانیان عبور کرده است. همچنین سکه‌های طلا به عنوان واحد پولی ارزشمند همچون دوران هخامنشیان مورد استفاده قرار می‌گرفت. در این دوره، هنر جواهرسازی به شکوفایی تازه‌ای دست یافت. چرا که کیفیت و پیچیدگی زیورآلات و سکه‌ها نشان از اهمیت آن در این دوره می‌دهند. این امر باعث شد تا نوشته‌های برخی مورخین منجر به فعالیت‌های تولیدی و صنعتی طلا و سنگ‌های قیمتی شود و رونق تازه‌ای به آن ببخشد. طلا در دوران ساسانیان در انحصار طبقه اشراف و ثروتمندان بود و از آن برای ساخت وسایل زینتی استفاده می‌شد.

در دوران حمله اعراب و بعد از اسلام

در دو دهه اول بعد از اسلام طرح ها به طرح های کلاسیک روم شرقی محدود میشد. پس از کشته شدن آخرین پادشاه ساسانیان توسط اعراب، حاکمان عرب سکه هایی شبیه سکه های ساسانیان ضرب کردند و تصاویر حاکمان ساسانی را همان گونه که بود باقی گذاشتند هم چنین یکی از کلمات بسم الله و بسم الله ربی و محمد رسول الله و.. در کنار سکه ها اضافه کردنند. این سکه را سکه عرب ساسانی مینامیدند. بعد از این دوره سکه های اسلامی بدون تصویر جایگزین شدند و اولین سکه بدون تصویر به نام دینار به وجود آمد.

در این دوره (زمان حمله اعراب) ایرانیان فرهنگ غنی خود را حفظ کردند و بسیاری از طرح و نگار و نقش های ایرانی باقی ماند هم چنین نقره جات جای بیشتری به نسبت طلا بین مردم پیدا کردند و تنها برخی از جواهرات و قطعات طلا توسط زنان استفاده میشد. بعد از ورود اسلام  هنر سنتی ایرانیان تحت تاثیر هنر اسلامی قرار گرفت که در آن استفاده از تصاویر ممنوع بود. به علاوه این که در این دوره از روش هایی مثل ملیله دوزی با سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی و برجسته کاری و .. استفاده می شد.

در قرن های 9 تا 13 صنعت طلا و جواهر آمیخته ای از طبیعت و شکل هندسی بود. دستبندهای ایرانیان به صورت ورقه ای از طلا و نقره و برنز ساخته میشدند. هم چنین گوشواره ها به صورت هلالی شکل از جنس طلا به علاوه ی گردنبند هایی از طلا، همه در کنار یکدیگر قرار میگرفتند. از قرن 14 به بعد نسخه های خطی کشف شده منابع معتبری برای اطلاع رسانی در مورد جواهرات ایرانی محسوب میشوند.

تاریخچه طلا در ایران در زمان تیموریان، صفویه و قاجار

در دوران تیموریان علاقه پادشاه به هنرهای مختلف از جمله جواهرسازی بیش از هر زمان دیگر جلب شد. بدین ترتیب طرح‌هایی منحصر به ایران و فرهنگ ایرانی شکل گرفت. در زمان مغول و تیموریان موهای آرایش شده با جواهرات برای زنان و نیم‌تاج‌هایی برای مردان رواج زیادی گرفتند. مینیاتور یکی از منابع هنری ارزشمند در آن زمان بود. در عصر صفوی، زنان و مردان از مد یکسان برای زینت کاری استفاده می‌کردند. در این دوره جواهرات گران‌تر و ساخت آن‌ها نیز تخصصی‌تر شدند.

با گام نهادن در قرن نوزده و بیست هجری، صنعت طلا و جواهرات ایران وارد عصر تازه‌ای شد. در این عصر به دلیل رفت و آمد زیاد ایرانیان به اروپا، سبک پوشش تازه‌ای در مد ایجاد شد. بدین ترتیب نقش طلا و جواهرات نیز به نوبه خود پررنگ‌تر از پیش شد. اما طرح‌های سنتی اقوام کرد نیز به همان گونه که بود باقی ماند. به طوری که این طرح‌ها تا به امروز پا برجای مانده‌اند و از طرح‌های اصیل ایرانی شناخته می‌شوند.

تاریخچه طلا و جواهرات در ایران

همانطور که گفتیم، ایران از لحاظ جغرافیایی روی کمربند معدنی جهان قرار دارد و از ذخایر عظیم فلزات، سنگ‌های معدنی و کانی‌های ارزشمند برخوردار است. این موضوع باعث گسترش دانش و صنعت فلزکاری در ایران و صادرات آن به بخش‌های دیگر جهان شد. به طوری که ساکنین مصر، هند و جیحون با تمام پیشرفت‌هایی که در این زمینه داشتند موفق به سبقت گرفتن از ایران نشدند. صنعت طلا و جواهر و ساخت و تولید زیورآلات و مصنوعات فلزی در این رابطه سرآمد کشورهای جهان بوده است.

آثار هنری گرانبها و ارزشمندی که امروز شاهد آن هستیم متعلق به دوران اوج طلاکاری و فلزکاری در ایران بوده‌اند. بدین ترتیب که امروزه موزه‌های معتبر داخلی و خارجی و مجموعه‌های شخصی کلکسیونرهای معروف جهان مملوء از این جواهرات هستند. طلاسازان و جواهرسازان معتبر ایرانی در ادوار مختلف تاریخ، چه پیش از اسلام و چه پس از آن قادر به تولید طرح‌های زیبا از طلا و جواهرات بودند. بدین ترتیب می‌توان به مهارت و تبحر آنان در ساخت طلا و جواهرات پی برد. این روزها نیز هر بیننده‌ای که شاهد جواهرات ایرانی در موزه‌هاست از ابتکار و خلاقیت ایرانیان در این زمینه یاد می‌کنند.

مجموعه مشهور بز یال دار، جام طلای افسانه زندگی، جام طلای مارلیک و ده‌ها اثر هنری تاریخی دیگر نشان از نام و آوازه اساتید ایرانی در این زمینه می‌دهند. صنعت‌گران ایرانی در گذر زمان با کارنامه درخشانی از پیشینیان خود همراه بوده‌اند.

فرهنگ و تمدن ماد تا پهلوی در صنعت جواهرسازی

فرهنگ و تمدن ماد را می‌توان پیشگام سبک‌های هنری دانست. با تشکیل امپراتوری بزرگ هخامنشی، روند نزدیکی بیشتری بین فرهنگ‌ها و تمدن‌های شرق باستان شکل گرفت. هنر فلزکاری هخامنشیان و مادها به دلیل پیوستگی زیاد به صورت دقیق قابل تفکیک نیست. شکوفایی و توسعه اقتصادی و سیاسی به خصوص در زمان هخامنشیان منجر به خلق آثار بسیار ارزشمند هنری در زمینه‌های مختلف شد. این زمینه خود را در صنعت فلزکاری نیز به شکلی واضح نشان داد. چرا که آثار به جای مانده از تخت جمشید، پاسارگاد، شوش و همدان نیز به خوبی از گنیجینه‌های آن یاد می‌کنند.

در دوران هخامنشیان برای اولین بار در جهان اقدام به تولید سکه از طلا کردند. این فرمان توسط داریوش کبیر در ایران صورت گرفت که به آن داریک گفته می‌شد. تا آن دوره در دنیای آن روزها هنوز سکه‌های طلا ضرب نشده بودند. سکه‌های رایج از مس، مفرغ و نقره بود و پس از داریوش در کشورهای دیگر نیز اقدام به انجام این کار کردند.

در عصر ساسانیان نیز مصرف طلا در ایران به شکل جدی شروع شد. از شکوه و عظمت دست ساخته‌های ایرانیان در دوران هخامنش و ساسانی هرچه بگوییم کم است. پادشاهان این سلسله‌های نظیر هرمز اول و خسرو دوم چنان به ساخت زیورآلات اشرافی توجه داشتند که حیرت مورخان را برانگیخت. تئوفیلاکتوس مورخ بیزانسی در وصف تاج و تخت پادشاهان مذکور مطالبی به نگارش در آورده‌اند که طلا و جواهرسازی ایرانی را آفاق همه ملت‌ها کرده است.

طلا و جواهر در ایران از قرن بیستم به بعد

با گام نهادن در قرن بیستم، صنعت طلاسازی در ایران نیز وارد دوره تازه‌ای شد. چرا که به تدریج لباس‌های ایرانیان از حالت سنتی خارج و در اثر افزایش ارتباط با اروپاییان تحت تأثیر قرار گرفت. بدین ترتیب سبک تازه‌ای از پوشش زیورآلات در ایران آغاز شد. سبک‌هایی که امروزه با نام‌های جورجیایی، ویکتوریایی و ادواردی شناخته می‌شوند. البته در تاریخ ایران پس از استقرار سلسله پهلوی نیز تزئینات شاهی نظیر تاج جدید و جامه‌های جدید ساخته شدند که امروزه به عنوان پشتوانه در بانک مرکزی نگه داشته می‌شوند.

با وجود آنچه گفته شد، تاریخچه طلا در ایران و صنعت جواهرسازی آن با افتخارات زیادی همراه بوده است. آثار سازندگان و هنرمندان نشان می‌دهد که همواره در طول تاریخ، این کشور سرآمد و الگوی کشورها و فرهنگ‌های دیگر بوده است. به این امید که صنعت جواهرسازی ایران بتواند تا ابد در این زمینه مطرح باشد و همواره خود را با آثار اصیل و درخشان به جهانیان بشناساند.